De Betonie is een inheemse plant, die echter nog eerder zeldzaam in het wild voorkomt.
Toch is ze waarschijnlijk bij heel wat mensen bekend, want ze heeft wel haar weg gevonden naar de siertuin, waar ze echter vaak met haar wetenschappelijke geslachtsnaam ‘Stachys’ benoemd wordt. Dat het ook een waardevol geneeskruid is, is echter veel minder bekend.

Beschrijving

• De Betonie is een inheemse plant, die echter nog eerder zeldzaam in het wild voorkomt. Ze heeft wel haar plaats gevonden in de siertuin, en er zijn dan ook al meerdere cultivars van verkrijgbaar.
• De Betonie behoort tot de familie van de lipbloemigen (Lamiaceae). Ze heeft dan ook de typische kenmerken van deze familie, met naast de bekende ‘lip’bloem, ook de vierkante stengel en de kruisgewijs ingeplante bladeren.
• De bloemen van de Betonie zijn lilarood, en staan in dicht opeenstaande schijnkransen aan het eind van de stengel (en vormen dus een schijnaar).
• De bladeren, die langwerpig van vorm zijn en een fijngekartelde rand hebben, zijn vrij lang van steel en staan in een dichte grondstandige rozet. De vrij lange bloemstengel draagt hooguit twee tot drie bladerparen.

Teelt en Oogst

• Betonie vraagt een droge standplaats in zon tot halfschaduw, en verkiest een neutrale tot lichtzure bodem. De plant kan vermeerderd worden door zaaien of scheuren in herfst of lente.
• In de zomer, bij het begin van de bloei, wordt het gehele bovengrondse kruid geoogst en gedroogd.

Eigenschappen

• Wormdrijvend, samentrekkend, spijsverteringsbevorderend, vochtafvoerend, ophoesten van slijm bevorderend.

Gebruik

• Betonie is een kruid dat tegelijk een tonische (versterkende) en een ontspannende invloed uitoefent op het zenuwstelsel. Het is dan ook bruikbaar voor symptomen die samenhangen met angst en spanning. Het is verzachtend bij spanningshoofdpijn, maar wordt ook gebruikt bij hoofdpijn die samenhangt met verhoogde bloeddruk (en dan vooral als die hoge bloeddruk stress-gerelateerd is). Andere indicaties zijn faalangst, innerlijke onrust, en zenuwpijnen, vooral in het aangezicht.
• Betonie wordt ook gebruikt bij de behandeling van astma en (astmatische) bronchitis, eveneens vooral dan als stressfactoren mee een rol spelen in het probleem.
• De Engelse volksnaam ‘Woundwort’ slaat op het gebruik van de plant bij verwondingen, en door zijn samentrekkende en wondhelende eigenschappen is het kruid inderdaad ook te gebruiken bij de behandeling van vooral verse en eerder schone verwondingen. Het kruid doet de kleine bloedvaatjes samentrekken en is dus geschikt om het eerste bloeden te stelpen, wat echter minder gewenst is als de wonde vuil is. In een later stadium zullen de looizuren de eiwitten in het wondvocht doen denatureren en zo een beschermend laagje op de wonde vormen. Ook hier geldt: niet gebruiken bij geïnfecteerde wonden, wel bij bijvoorbeeld een moeilijker helende schaafwonde.
• In het verleden werd Betonie ook gegeven aan kinderen die om onverklaarbare redenen gewicht verloren. De Duitse volksnaam ‘Zehrkraut’ (wegteerkruid) verwijst hier nog naar.
• In de homeopathie word betonie toegepast bij verlammingsverschijnselen, zenuwziekten, lichte psychische problemen, duizeligheid, slechte bloedsomloop, en bij TIA’s (transientischemic attack – een voorbijgaande zenuwuitval door stoornissen in de hersendoorbloeding – vaak een voorbode van een CVA: cerebrovasculair accident of beroerte).

Naamgeving

• De betekenis van de soortnaam ‘officinalis’  verwijst naar een kruid dat reeds in de Middeleeuwse kruidentuinen als geneeskruid beschreven is. Veel van de ‘officinalis’-kruiden, zijn tegenwoordig nog steeds in gebruik: de Roosmarijn, de Salie, de Goudsbloem… De Betonie is echter duidelijk in de vergetelheid geraakt.
• De geslachtsnaam ‘Stachys’ heeft zijn wortels in het Grieks, en betekent ‘aar’, of ook wel ‘speer’. Het verwijst naar de vrij opeengepakte bloemen van de betonie, die in werkelijkheid geen aren, maar schijnaren vormen.
• In sommige bronnen wordt niet gesproken over de Stachys officinalis, maar wordt het kruid met zijn oudere naam Betonica officinalis genoemd. Voor de verklaring hiervoor verwijs ik naar de Nederlandse naam, waarvan de herkomst echter niet helemaal duidelijk is.
• De Nederlandse naam Betonie (maar ook het Franse Betoine, het Engelse Betony en de oude botanische naam Betonica) zou volgens één bron refereren naar Berenice, die in het nieuwe testament zou voorkomen. Zelf ken ik Berenice als een naam van Italiaanse origine, en het verband met de bijbel is mij niet duidelijk.
• Andere bronnen verwijzen naar de ‘Vettones’, een Gallische/Keltische stam op het Iberische schiereiland. Hoewel ik dit aannemelijker acht, te meer omdat de Betonie in de Middelandse-Zee-regio steeds hoog in aanzien stond en de plant in de Romeinse oudheid trouwens ‘Vettonica’ werd genoemd, is mij ook hier het preciese verband onduidelijk.
• De Engelse volksnaam ‘Woundwort’ verwijst natuurlijk naar de wondhelende kwaliteiten van het kruid, terwijl het ‘Bishop’s Wort’ verwijst naar de gewoonte om het kruid in de tuinen rondom kerken te planten.
• In de Duitse namen ‘Heilziest’ en ‘Heilbatunge’ wordt verwezen naar de medicinale kwaliteiten van de plant. ‘Zehrkraut’ (Teerkruid) duidt dan weer op het gebruik van de plant bij kinderen die om onduidelijke redenen gewicht verloren (wegteerden).

Volksnamen

• Nederlands: Koortskruid, Betonica, Beteuniebloem
• Engels: Bishop’s Wort, Hedge Nettle, Lamb’s Ears, Lousewort, Purple Betony, Wood Betony, Woundwort
• Duits: Heil-Ziest, Betonika, Heil-Batunge, Rote Betonie, Ziest, Echter Ziest, Gemeiner Ziest, Flohblume, Zehrkraut, Feuerkraut, Pandonie
• Frans: Betoine

Geschiedenis en Folklore

• In de Griekse en Romeinse oudheid was de betonie een zeer belangrijk geneeskruid.
• De Griek Dioscorides heeft het over ‘Oinos Kesrites’ (Betonie-wijn’), die als psychotroop (‘inwerkend op het zenuwstelsel) wordt beschouwd en Antonia Musa, de lijfarts van Keizer Augustus, schreef zelfs een monografie ‘De Herba Vettonica’ (‘Over het Kruid Betonie’), waarin hij zevenenveertig aandoeningen noemt die behandeld kunnen worden met
• Betonie.
• Van Plinius is volgend fragment bekend:
• Vettones in Hispania eam, quae Vettonica dicitur in Gallia, in Italia autem serratula, a Graecis cestros aut psychrotrophon, ante cunctas laudatissima. exit anguloso caule cubitorum II, a radice spargens folia fere lapathi, serrata, semine purpureo. folia siccantur in farinam plurimos ad usus. fit vinum ex ea et acetum stomacho et claritati oculorum, tantumque gloriae habet, ut domus, in qua sata sit, tuta existimetur a piaculis omnibus.’
• (De Vettones in Spanje ontdekten de plant die Vettonica (betonie) wordt genoemd in Galië, Serrratula (‘met de gezaagde bladeren’) in Italië« en Cestros of Psychotropon (zie hoger, bij Dioscorides) in Griekenland – die plant wordt meer dan alle andere hoog in waarde geschat. Een hoekige stengel van een armlengte lang ontspringt, net zoals bij zuring, uit de wortelrozet, die gezaagde bladeren heeft, en draagt een paars zaadhoofd (allicht wordt hier de kleur van de bloemen bedoeld). De bladeren,gedroogd in bloem, dienen tot veelvuildig gebruik. Wijn en azijn uit deze plant maken de maag en de ogen helder, en dit heeft zo’n succes dat ze thuis, waar er genoeg van is, veilig geacht wordt voor alle kwalen.)
• Later lijkt de betonie wat in de vergetelheid te zijn geraakt, hoewel ze in de middeleeuwen nog in kloostertuinen werd gekweekt. Het kruid
• werd toen ook al gebruikt in liefdesbezweringen, maar ook om liefdesbetoveringen af te weren.
• In elk geval werd de plant vaak gebruikt als bescherming tegen betovering, en verwerkt in amuletten. Er wordt ook gezegd dat de groeiplaats van Betonie een magische plek, rijk aan positieve energie aanwijst.
• Toch zijn er in Zuid-Europa nog steeds restanten te vinden van de oude waardering voor de Betonie. Zo is er in Italië een zegswijze “zoveel deugden hebben als de Betonie”, en een Spaans spreekwoord raadt aan: “Verkoop je jas en koop Betonie”.

---