De zonnewende (Latijn: solstitium oftewel zonnestilstand) is de gebeurtenis waarbij
de zon, gezien vanaf de aarde, haar noordelijkste of zuidelijkste positie bereikt.
De zon staat dan recht boven een van beide keerkringen: de Kreeftskeerkring in
het noorden of de Steenbokskeerkring in het zuiden.
Naarmate de zon schijnbaar in de richting van de Kreeftskeerkring beweegt, worden de dagen op het noordelijk halfrond langer en op het zuidelijk halfrond juist korter. Wanneer de zon schijnbaar naar de Steenbokskeerkring beweegt, is dit andersom. Deze schijnbare beweging keert letterlijk om op het moment van de zonnewende. Het middelpunt tussen beide punten wordt bereikt als de zon precies loodrecht boven de evenaar staat. Er is dan sprake van een equinox of dag-en-nachtevening. Dag en nacht zijn dan overal op aarde even lang. Zomer- en winterwende
Folklore
Midwinterse lichtfeesten en verband met Kerstmis
Midzomer
Bepaling van de dag van de zonnewende
Naarmate de zon schijnbaar in de richting van de Kreeftskeerkring beweegt, worden de dagen op het noordelijk halfrond langer en op het zuidelijk halfrond juist korter. Wanneer de zon schijnbaar naar de Steenbokskeerkring beweegt, is dit andersom. Deze schijnbare beweging keert letterlijk om op het moment van de zonnewende. Het middelpunt tussen beide punten wordt bereikt als de zon precies loodrecht boven de evenaar staat. Er is dan sprake van een equinox of dag-en-nachtevening. Dag en nacht zijn dan overal op aarde even lang. Zomer- en winterwende
|
Er kunnen een zomerwende en een winterwende worden onderscheiden. Op het
noordelijk halfrond vinden ze respectievelijk plaats in juni ("juniwende")
en in december ("decemberwende"), op het zuidelijk halfrond is dat andersom.
De wendes zijn overal op aarde op hetzelfde moment.
|
|
Van een aantal schriftloze culturen is bekend dat men het verschijnsel
van de zonnewende kende en mogelijk van groot belang achtte (bijvoorbeeld
Stonehenge en de neolithische kringgreppel van Goseck). Mogelijk vierde
men ook toen al feesten tijdens beide gebeurtenissen. Deze feesten spelen
in diverse moderne culturen nog steeds een rol.
|
|
Al duizenden jaren wordt de winterwende in vele culturen op het noordelijk
halfrond als feest gevierd, omdat dit solstitium het moment bepaalt waarop
het licht na een periode van duisternis en verwijdering, als het ware
rechtsomkeert maakt en de dagen weer gaandeweg beginnen te lengen. Daarom
ging het feest rond de winterwende veelal gepaard met het maken van veel
licht en vuur. Soms werd een brandend wiel of rad gebruikt, dat ook de
zon symboliseerde. Het midwinterse lichtfeest stond onder meer bekend
als yule
of joelfeest.
De datum voor het christelijke feest van Kerstmis - 25 december - gaat wellicht terug op de datum van de winterzonnewende in de oude Romeinse kalender. Sinds de vierde eeuw na Chr. werd op 25 december het feest van Sol Invictus, de Onoverwinnelijke Zon gevierd. Het christendom heeft die datum vermoedelijk overgenomen omdat Christus met de zon werd geassocieerd. Een vroege Romeinse zonnewendeviering waren de saturnaliën ter ere van de god Saturnus, die vanaf de vijfde eeuw v.Chr. op 21 december gehouden zouden zijn. In Zweden, Noorwegen, Denemarken, Finland en IJsland wordt nog altijd het Luciafeest (een lichtfeest) gevierd. In Nederland kent Beek een jaarlijks Luciafeest. Ook op het zuidelijk halfrond zijn midwinterse lichtfeesten bekend, zoals het Inti Raymi. |
|
In de Saksische traditie en onder aanhangers van hedendaagse natuurreligies
zoals wicca, paganisme en hekserij wordt op de dag van het zomersolstitium,
21 juni, het lithafeest
gevierd als tegenhanger van het midwinterse joelfeest. Afhankelijk van
landstreek en/of precieze geloofsovertuiging staat het lithafeest met
name in het Verenigd Koninkrijk, Ierland en Scandinavië ook wel bekend
als Feil-Sheathain (Iers), Jani, Alban Hefin, Juhannus (Fins), Midsommarafton
(Zweeds), Sankt Hans (Deens) of Saint John's Eve (Engels). Ook in Nederland
is het feest (of: de nacht) van Sint-Jan (24 juni) bekend. In Laren NH
vindt jaarlijks op de zondag het dichtst bij 24 juni de St. Jansprocessie
plaats. In Litouwen wordt Joninės gevierd tijdens midzomer. Dit werd
in het verleden onder andere op de Raganų kalnas (heksenheuvel) gevierd.
In Rusland kent men Иван-Купала (Ivan Koepala) en in Polen Noc Kupały
of Noc Świętojańska. In Letland viert men Jāņi.
In Groot-Brittannië is de verwelkoming van de zomerzon tijdens het solstitium van 21 juni uitgegroeid tot een traditioneel festijn waarvoor duizenden geïnteresseerden zich gedurende de nacht van 20 op 21 juni verzamelen rond het prehistorische steencirkel-monument Stonehenge op de Salisbury Plains, dicht bij het dorpje Amesbury in het graafschap Wiltshire. Gelijkgestemden vieren er feest en maken muziek. Neodruïden, witte heksen, wichelroedelopers en aanhangers van natuurgodsdienst, sekten en aanverwante systemen van geloof, zoals ufo-fanaten en andere theoretici van de grenswetenschappen, maken er jaarlijks hun opwachting om gezamenlijk getuige te kunnen zijn van de eerste zonsopgang na het solstitium. Alleen dan namelijk komt de zon exact achter de zogenaamde Heel Stone op, een onmiskenbare steenkolos in een van de tegenwoordig vrijwel niet meer herkenbare verre buitenringen van het monument, die volgens sommige theorieën een prominente rol moeten hebben gespeeld als het vaste ijkpunt dat nodig was om Stonehenge te kunnen gebruiken als calendarium, observatorium voor zon, maan en sterren. |
|
In de prehistorie, al voordat klokken en kalenders bestonden, konden mensen
de dag van de zonnewende bepalen. Zij kenden niet de noorder- en zuiderkeerkring,
maar zagen wel elke dag de zon een baan langs de hemel beschrijven. Elke
dag komt de zon op een ander punt aan de horizon op, en gaat zij op een
ander punt onder. Ook is de maximale hoogte die de zon bereikt aan de
hemel op elke dag anders. Als het zomer gaat worden, gaat de zon steeds
noordelijker op- en onder, en komt zij ook rond het middaguur steeds
hoger aan de hemel staan. Na de zonnewende van de zomer gaat ze weer
terug.
Een zonnewende was vroeger te bepalen door het gebruiken van voorwerpen zoals stenen, stokken of bouwwerken, die bijvoorbeeld door hun schaduw elk jaar opnieuw het tijdstip van de zonnewende aangaven. |